Racjonalne planowanie i projektowanie zadrzewień
Wielu problemów możemy uniknąć na etapie planowania i projektowania nasadzeń. Uwzględnienie potencjalnych wad struktury, zaburzeń budowy i naturalnych cech sprzyjających osłabieniu statyki drzewa pozwoli w dużej mierze ograniczyć ryzyko jego złamania się w przyszłości skutkującego wypadkiem.
Podczas zakładania nowych terenów rekreacyjnych w obszarach zadrzewionych potencjalne cele (parkingi, place zabaw, place wypoczynkowe, ścieżki i inne obiekty architektury) możemy sytuować w oddaleniu od cennych drzew lub na obszarach drzewostanów, które wykazują stosunkowo mało wad, są odporne na mechaniczne uszkodzenia powodowane wiatrem i śniegiem i pozostają w dobrej kondycji zdrowotnej. W tym celu przed opracowaniem koncepcji zagospodarowania terenu, należałoby przeprowadzić inwentaryzację drzew wraz z oceną ich statyki (rys. 1).
Wprowadzając konkretne gatunki drzew powinniśmy zwracać uwagę na panujące w danym miejscu warunki ekofizjograficzne. Stosowane dawniej w ogrodach w stylu krajobrazowym klomby, gdzie najwyższe drzewa otacza się schodkowo niższymi piętrami roślin (małych drzew, a następnie krzewów i bylin), to jedne z najbezpieczniejszych struktur kompozycyjnych w miejscach narażonych na silne wiatry (rys. 2). Wysoką skuteczność można uzyskać także przez obsadzenie miejsc intensywnie uczęszczanych i użytkowanych drzewami o regularnej, strzelistej koronie, jak też drzewami niższymi stawiającymi niewielki opór wiatrom (rys.3).
Rysunek 2. W parkach, skwerach i zieleńcach duże drzewa z tendencją do tworzenia słabych rozwidleń możemy obsadzić niższymi drzewami, krzewami i bylinami, tak by uzyskać strukturę klombu.
Rysunek 3. Ulice najlepiej obsadzać drzewami z elastycznym drewnem i z wyraźnie wykształconym przewodnikiem lub drzewami stawiającymi niewielki opór wiatrom.
Zapobiegawczość w procesie sadzenia
Na etapie sadzenia należy zwrócić uwagę na zdrowotność i prawidłowy wygląd sadzonki. Ocena jakości materiału szkółkarskiego pozwoli wyeliminować wiele wad, m.in. słabe rozwidlenia, nieprawidłowe rozgałęzienia, deformacje korony, zniekształcony system korzeniowy czy zgniliznę szyjki korzeniowej. Do ważnych zadań profilaktycznych należy także wybór gatunków drzew odpornych i właściwych dla różnych warunków siedliskowych i klimatycznych. Warto wiedzieć, że każdy gatunek ma swoje mocne i słabe strony i nie należy kierować się stereotypami w ich doborze. Przykładowo odporna na zasolenie, uszkodzenia korzeni i nadająca się do obsadzania ulic robinia akacjowa, nie toleruje nadmiernie zagęszczonych, ciężkich gleb, na których źle się ukorzenia i często wywraca. Kruchy klon jesionolistny i wierzba, nie tylko znoszą uszkodzenia korzeni, ale i nadmiernie zagęszczone czy zawilgocone podłoże. Z kolei długowieczne dęby i lipy (zwłaszcza gatunki krajowe), a także brzozy mają bardzo wrażliwy system korzeniowy. Ocenę wrażliwości drzew na uszkodzenia i czynniki stresowe zawierają opracowania m.in. Rosłon-Szeryńskiej (2006, 2012).
Istotną sprawą jest umiejętne sadzenie roślin przez zapewnienie korzeniom odpowiednio dużej przestrzeni do rozwoju i podłoża o gruzełkowatej strukturze zapobiegającej zagęszczaniu się i ubożeniu gleby. Błędy sadzenia powodujące zasypanie szyjki korzeniowej lub uszkodzenie korzeni, ich podwinięcie czy skręcenie, sprzyjają powstawaniu chorób grzybowych, prowadząc z czasem do wykrotów.
Pielęgnacja prewencyjna
Niezwykle istotne są zabiegi pielęgnacyjne drzew po posadzeniu. Dokumentacje projektowe zadrzewień powinny zawierać wieloletni (a nie tylko jednoroczny) plan pielęgnacji nakierowany na utrzymanie i zwiększanie zdrowotności drzew. Dzięki temu drzewo będzie odporne na czynniki stresowe i na uszkodzenia obniżające jego wytrzymałość mechaniczną. W młodym wieku można jeszcze przez odpowiednie cięcia poprawić zdeformowaną koronę, usunąć konkurencyjne przewodniki, pędy przybyszowe itp. Formowanie drzewa w celu zapewnienia bezpieczeństwa, może poprawić jego smukłość i stabilność.
Istotne znaczenie ma także ochrona drzew przed uszkodzeniami. Obok uszkodzeń spowodowanych przez aerozole solne, czy ran mechanicznych spowodowanych przez człowieka, wśród najczęstszych wad drzew przyczyniających się do późniejszych złamań są pęknięcia i nekrozy mrozowe na pniach młodych roślin. Dlatego w landach niemieckich (np. w Brandenburgii) stosuje się powszechnie bielenie pni drzew przyulicznych. Wykorzystać w tym celu możemy odbijającą promienie słoneczne farbę lateksową (np. Arbo-flex) albo zaczyn wapienny stosowany w sadownictwie (rys. 4 i 5). W Poznaniu młode drzewa wzdłuż wielu ulic chroni się zimą przed działaniem soli (rys. 6).
Rysunek 4. Oparzeliny słoneczne, zabitki i pęknięcia mrozowe to najczęstsze uszkodzenia młodych drzew prowadzące po kilku latach do osłabienia ich statyki (fot. autor).
Rysunek 5. Bielenie pni młodych drzew o delikatnej korowinie to sposób zapobiegania uszkodzeniom mrozowym i słonecznym (fot. Franz Beckers).
Rysunek 6. Zabezpieczenia chroniące podłoże i młode drzewa przed oparzeniami i toksycznym działaniem aerozolu solnego zimą. (fot. ZDM Poznań).
Edukacja i uświadamianie
W literaturze amerykańskiej, w działaniach profilaktycznych ograniczających zagrożenie wywołane przez przewrócone i łamiące się drzewa kładzie się duży nacisk na edukację (Johnson 1999). Zaleca się edukować użytkowników terenów zieleni o znaczeniu, jakie ma ochrona drzew na terenach rekreacyjnych. Każda rana jest miejscem potencjalnej infekcji grzybowej prowadzącej do rozkładu drewna i narażającej drzewo na złamanie. Powinno się minimalizować uszkodzenia pni i systemu korzeniowego podczas różnych czynności pielęgnacyjnych, m.in. takich jak usuwanie martwych drzew sąsiednich, budowy dróg, ogrodzeń. Również ukazywanie wymiernych korzyści materialnych z posiadania zdrowych, nieuszkodzonych drzew ograniczy przypadki, w których usuwa się drzewa z powodu zaśmiecania czy ocieniania terenu.
Bardzo ważne znaczenie mają działania o charakterze edukacyjnym, doradczym i wspierającym właścicieli drzew. Za pozytywny przykład może posłużyć opracowanie wytycznych do postępowania z drzewami przez jasne określenie zasad sadzenia, pielęgnacji i oceny, a także wspieranie systemu ubezpieczeń od nieszczęśliwych wypadków związanych z drzewami przez brytyjską jednostkę o znaczeniu ogólnokrajowym – NTSG (National Tree Safety Group). Wśród ważnych zadań tej organizacji jest uświadamianie o faktycznej skali ryzyka wypadków powodowanych przez drzewa przez prowadzenie statystyk w tym zakresie.
W naszym kraju także należy podkreślać, że wypadki spowodowane przez łamiące się i wywracające drzewa zdarzają się bardzo rzadko w porównaniu do wypadków drogowych czy kataklizmów powodziowych. Dowodzą tego statystyki tych zdarzeń zebrane podczas 38 ważniejszych wichur o charakterze regionalnym i ogólnopolskim w latach 2000–2004 (Rosłon-Szeryńska 2006). W ciągu pięciu lat odnotowano 108 ofiar wiatrołomów, z czego skutek śmiertelny kolizji z drzewem dotyczył 27 osób, a 21 osób wyszło z wypadku bez większych obrażeń. Dla porównania w tym samym okresie liczba wypadków drogowych według statystyk policyjnych wyniosła 29007, które przyniosły 364 898 ofiar, w tym 266836 osób zabitych (Symon 2005).
Plany zarządzania ryzykiem dla ochrony drzew i ludzi
Aby skutecznie zapobiegać zagrożeniom, niezbędne jest opracowanie planów zarządzania ryzykiem oraz prowadzenie monitoringu drzew przy użyciu obiektywnej metody oceny zagrożenia. Ważne jest tu zachowanie równowagi między ryzykiem i korzyściami płynącymi z drzew. W planach zarządzania ryzykiem w Stanach Zjednoczonych wytycza się następujące cele (MacKenzie i in. 2003):
- zatrudnienie miejskiego konserwatora terenów leśnych lub innych pracowników służby opieki nad drzewami,
- wspieranie rozwoju zawodowego pracowników służb opieki nad drzewami,
- opracowanie długofalowych programów edukacyjnych i projektów symulacyjnych, które mają podwyższać świadomość społeczną w zakresie zarządzania ryzykiem związanym z drzewami i na temat korzyści płynących z posiadania drzew,
- podnoszenie świadomości nt. zarządzania ryzykiem związanym z drzewami wśród urzędników i personelu komunalnego,
- koordynowanie współpracy i wymiany informacji ze służbami użyteczności publicznej, aby promować właściwe pielęgnowanie drzew i wybieranie gatunków niskopiennych bądź krzewów do sadzenia pod nadziemnymi liniami przesyłowymi,
- opracowanie planu utylizacji i ewentualnego wykorzystania odpadów drzewnych.
Oprócz ustaw, zarządzeń, normatywów opracowywanych w celu ograniczania ryzyka związanego z niestabilnymi drzewami, w Stanach Zjednoczonych wprowadza się powszechne systemy zgłaszania złomów i wykrotów na terenach zurbanizowanych. Jako najlepszy został uznany Program Raportowania Uszkodzonych Drzew Stanu Kalifornia (California Tree Failure Report Program). Z jego pomocą zarejestrowano i szczegółowo opisano do 27 lutego 2013 roku 5519 przypadków wykrotów i złomów. Taki program dostarcza użytecznych informacji o poszczególnych gatunkach drzew, typach uszkodzeń i towarzyszących im objawach.